مرکز استان کرمانشاه در ایران، یکی از کلان‌شهرهای ایران است. جمعیت کلان‌شهر کرمانشاه در سرشماری سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۹۴۶٬۶۵۱ نفر بوده و مساحت آن ۹۳٬۳۸۹٬۹۵۶ متر مربع است .کرمانشاه ، بزرگترین شهر کُردنشین ایران نیز محسوب می‌گردد. این شهر به‌دلیل قرارگرفتن در چهارراه دو محور شمال به جنوب و خاور به باختر و نیز همسایگی با کشور عراق و واقع‌شدن بر سر راه شهرهای زیارتی کربلا و بغداد از اهمیت بسیاری برخوردار است. کرمانشاه از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران به‌شمار می‌رود و پیدایش آن دست‌کم به ۳۵۰۰ ق. م بازمی‌گردد. این منطقه در دوران اشکانیان محل سکونت شهری بوده و در سده چهارم میلادی به عنوان دومین اقامتگاه پادشاهی ساسانیان برگزیده شده و از آن دوران تا حمله اعراب به ایران به عنوان دومین پایتخت ساسانیان مورد توجه حکومت بوده‌است
کرمانشاه که در میانه‌های رشته کوه زاگرس قرار دارد به دلیل وضعیت آب و هوایی، کوهستانی بودن و وجود پناهگاه و غارهای طبیعی همواره مورد توجه انسان‌های عصر سنگ بوده‌است. قدیمی‌ترین آثار سکونت انسان در کرمانشاه مربوط به دورهٔ پارینه‌سنگی کهن است که در محوطهٔ سنگ معدن در آبان ۱۴۰۰ در جنوب غربی شهر پیداشده که شامل ده‌ها تبرسنگی، ساطور ابزار و سنگ مادر مربوط به دورهٔ آشولی است و قدمت آن بین ۷۰۰ هزار تا ۱ میلیون سال برآورد شده‌است. علاوه بر این در دههٔ ۱۹۶۰ آثاری از دورهٔ دورهٔ پارینه‌سنگی کهن شامل چند تبرسنگی است در تپهٔ گاکیه و نیز در غرب هرسین یافت شده‌بود که قدمت آن حدود ۲۰۰ هزار سال برآورد شده‌بود. آثار مهمی از دوران عصر سنگ در غارهای کرمانشاه کشف شده‌است که بیشترشان مربوط به دوره‌های میان‌سنگی و نوسنگی است. کرمانشاه یکی از مراکز موسیقی کردی و ایرانی است. چهره‌های نامداری از این شهر و شهرهای نزدیک به آن در موسیقی ظهور کرده‌اند که نقش پررنگی در هنر موسیقی داشته‌اند. علی اکبر مرادی نوازندهٔ برجستهٔ تنبور از شهر کرمانشاه به عنوان مرکز موسیقی کردی یاد می‌کند و ریشهٔ بسیاری از گوشه‌های موسیقی ایرانی را در موسیقی کرمانشاه می‌داند.
تاریخچه شهر کرمانشاه
دوره ساسانیان
گفته شده است شهر کرمانشاه نخست روستایی خوش آب و هوا بوده و شاهان ساسانی به دلیل موقعیت خوب و آب و هوای خوش آن تصمیم گرفتند تا در آن شهری برپا کنند. از آنجایی که این سرزمین در میانه راه های مهم ارتباطی با تمدن های دیگر قرار داشت به سرعت رشد پیدا کرد و رونق گرفت. این رشد تا اندازه ای بود که در میانه حکومت ساسانیان به ویژه در زمان خسرو پرویز بناهای بسیاری در آن ایجاد و به عنوان پایتخت بهاری او مورد استفاده قرار گرفت. گفته می شود خسرو پرویز هر سال بهار به کرمانشاه می آمد و در عمارت سنگی باشکوه خود به ارتفاع 45 متر اقامت می کرد.
ورود اعراب به ایران
با ورود اسلام به ایران شهر کرمانشاه توسط سعد جریر به دست اعراب افتاد و به طور کلی ویران شد. بسیاری از مردم آن به شهرهای دیگر مهاجرت کردند، از جمعیت شهر به شدت کم شد و آنهایی که باقی مانده بودند در حاشیه رود قره سو شهر جدیدی تاسیس کردند. در دوره عباسی کرمانشاه به دلیل موقعیت استراتژیکی که داشت به عنوان یکی از چهار شهر مهم عراق عجم محسوب می شد و در دوره سلجوقیان عنوان شهر ارشد ولایت کردستان را به دست آورد.
دوره صفویه
کرمانشاه در زمان حمله مغول به ایران بار دیگر ویران شد و آسیب فراوانی دید. متاسفانه شهر بار دیگر در جریان حمله هلاکوخان برای فتح بغداد تخریب و به ویرانه ای بدل شد. در ابتدای دوران سلطنت صفویان، کرمانشاه به دلیل نزدیکی به مرزهای دولت عثمانی و ایران بارها بین این دو کشور جا به جا شد تا اینکه از زمان حکومت شاه صفی به بعد و با ورود خاندان زنگنه به قدرت برای همیشه در مرزهای ایران باقی ماند. خاندان زنگنه که یکی از بزرگترین ایل های کرد زبان به شمار می آمد بعد از پایان یافتن جنگ های ایران و عثمانی قراردادی به نام عهدنامه ذهاب در سال 1018 ه.ق عقد کرد و باعث شد این شهر بعد از مدت ها روی آرامش را ببیند. اما این آرامش چندان برای مردم دوام نداشت و شهر در حمله سلطان مراد آق قویونلو به اشغال سپاهیان آن درآمد اما شاه اسماعیل سوم با دوازده هزار قزلباش با او به مقابله برخواست و کرمانشاه را پس گرفت.
دوره های افشاریه و زندیه
در دوره افشاریه سپاه نادرشاه موفق شد تا عثمانی ها را از همدان، کرمانشاهان، آذربایجان بیرون کند و توپخانه نادری را در این شهر برپا سازد. این موضوع اهمیت زیادی به کرمانشاه بخشید و به جبهه جنگ نادر با عثمانی ها بدل شد. بعد از مرگ نادر وجود توپخانه ای به این عظمت باعث شد تا شهر همچنان در معرض توجه قرار بگیرد و درگیری های زیادی برای به دست آوردن کنترل شهر به وجود آید. در نهایت با روی کارآمدن زندیه کنترل شهر و منطقه به دست کریم خان و تحت نظر حکمران الله قلیخان زنگنه افتاد.
دوره قاجار
در دوره قاجار کرمانشاه رونق بسیاری پیدا کرد و این شهر به عنوان مرکز کردستان ایران انتخاب شد. کرمانشاه به عنوان بازاری بین ایران و عثمانی مورد توجه و اهمیت قرار گرفت و به سرعت رشد پیدا کرد و شکوفا شد. شهر در دوره محمد علی میرزا دولتشاه (حاکم کرمانشاهان) به شکل فعلی خود در می آید و رنگ و جلوه تازه ای پیدا می کند. در دوران معاصر هم این شهر در جنگ جهانی اول برای مدتی به عنوان محل تشکیل دولت موقت انتخاب می شود و در جنگ جهانی دوم به تصرف نیروهای بریتانیا در می آید و تا پایان جنگ در اشغال می ماند. پس از گذر کشور از انقلاب سال 57 و شروع جنگ 8 ساله بین ایران و عراق، استان و شهر کرمانشاه به دلیل داشتن مرز مشترک با عراق بارها مورد حمله نیروهای بعثی قرار می گیرد و قسمت های زیادی از آن آسیب می بیند.
وجه تسمیه کرمانشاه
گفته می شود شهر کرمانشاه پیش از اسلام به نام های کامبادان و کامبادانه بین مردم شهرت داشته است. پس از اسلام از آن با نام های قرماسین و قرماشین یاد کرده اند و بعد از انقلاب اسلامی با اسم های قهرمانشهر، باختران و در آخر کرمانشاه شناخته شد. دکتر معین در فرهنگ فارسی خود با استناد به گفته حمداله مستوفی در مورد نام کرمانشاه آورده است:
این شهر در زمان ساسانیان بنا شده و بانی آن بهرام‌‌چهارم (ملقب به کرمانشاه) بوده است.
در روایتی دیگر در کتاب بند هشن- که در مورد جغرافیای اساطیری و موجودات مختلف از حیوانات و درختان و سرزمین‌‌ها و کوه‌‌ها و رود‌‌هاست- به واژه کرمینشان اشاره شده و آمده است:
کوه مرغ به لاران کوه زرین به ترکستان کوه بهستون به کرمینشان دیگر از این شمار که محل رفت و آمدند… کوه بوم انگاشته می‌شوند.
مرحوم دکتر مهردار بهار هم در مورد نام کرمانشاه گفته است:
باید توجه داشت که نام واژه کرمانشاه محتملا تبدیلی است از کرمینشان. کرمیشان و کرماشان نام کهن این سرزمین در دوره‌‌ی میانه‌‌ی تاریخ ماست و کرمانشاهی‌‌ها خود را کرماشانی می‌‌خوانند.
طاق بستان
طاق بستان که یکی از معروفترین مکان‌های توریستی شهر کرمانشاه است، مجموعه‌ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نبشته‌های دوره ساسانی است که در شمال غربی شهر کرمانشاه قرار دارد. این مجموعه ارزش هنری و تاریخی زیادی دارد که شامل دو طاق بزرگ و کوچک و چند سنگ نبشته است. آنچه روی سنگ‌های دو طاق حجاری شده، صحنه‌های تاریخی تاج‌گذاری خسرو پرویز، تاج‌گذاری اردشیر دوم، تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم است.
وجود کوه و چشمه در این مکان، آن را به گردشگاهی مفرح تبدیل کرده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده است. این اثر در ۱۵ دی‌ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. طاق بستان قرار بود روزی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گیرد؛ اما مغازه‌های کبابی و خانه‌های اطراف آن مانع این اقدام هستند و مشکلات فراوانی نیز برای این اثر مهم تاریخی ایجاد کرده‌اند.
بیستون
مجموعه تاریخی بیستون در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی شهر کرمانشاه، جنوب غربی شهر بیستون و در پای کوهی به همین نام در مسیر همدان به کرمانشاه قرار دارد. قداست کوه بیستون، شرایط مطلوب آب و هوایی و قرارگیری بر سر مسیرهای مهمی از جمله جاده ابریشم باعث شد تا پادشاهان و فرمانروایان بسیاری به این منطقه توجه کنند و آثار و یادگارهای بی‌بدیلی در دل و دامنه این کوه به یادگار مانده است. این محوطه تاریخی، فرهنگی و طبیعی ۲۸ اثر ثبت شده ملی دارد و در حریم آن بیش از ۱۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده است. کتیبه و نقش برجسته داریوش نیز در سال ۱۳۸۵ در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. این اثر مربوط به دوره هخامنشیان است.
تکیه معاون الملک
حسین خان معین‌الرعایا ۱۱۴ سال پیش تکیه معاون الملک را در شهر کرمانشاه بنا کرد و بعدها به همت حسن خان معین‌الملک تکمیل شد. این مجموعه از سه بخش اصلی حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده و کاشیکاری زیبای آن در جهان بی‌همتا است. رنگ‌های به کار رفته در کاشی‌های این بنا طبیعی بوده و زیبایی خاصی به این اثر بخشیده‌اند. قدمت تکیه معاون‌الملک به بیش از یک قرن می‌رسد
تکیه معاون الملک میزبان عزاداری‌های مردم کرمانشاه بوده است. بخش زینبیه برای بانوان ساخته شده بود که دارای دو درب بوده است. بانوان هنگام ورود از دری استفاده می‌کردند که در بخش بالایی زینبیه تعبیه شده بود. این امر باعث می‌شد بدون برخورد با مردها بتوانند در تکیه رفت و آمد کرده و در مراسم عزاداری شرکت کنند. بخش حسینیه و زینبیه نیز برای عزاداری مردان ساخته شده بوده که کاشی کاری‌ها و تابلوهای بی‌نظیری دارد. بیشترین تابلو-کاشی‌ها نیز در بخش زینبیه قرار دارند. همچنین در بخش حسینه می‌توان از موزه‌های پوشاک و مردم‌شناسی دیدن کرد.
تکیه بیگلربیگی
تیکه بیگلربیگی در بافت کهن شهر کرمانشاه در محله قدیمی فیض‌آباد قرار دارد. این تکیه در زمان قاجار ساخته شده است. تکیه بیگلربیگی آیینه‌کاری منحصربه‌فردی دارد و از این نظر در میان تکیه‌های شهر کرمانشاه بی‌نظیر است. در سمت غربی حیاط تکیه، تالار آیینه‌کاری بزرگی ساخته شده که به حسینیه معروف است. این تالار با کتیبه‌هایی تزیین شده است که به دوران مظفرالدین شاه تعلق دارد. در دو طرف دیگر این تالار، اتاق وسیع مهمان‌خانه بیگلربیگی قرار دارد. تکیه بیگلربیگی اکنون به عنوان موزه خط و کتابت کرمانشاه، پذیرای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان است. همچنین اسناد قدیمی مربوط به خانواده بیگلربیگی نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند.
پارک کوهستان
پارک کوهستان در شمال شهر کرمانشاه و در نزدیکی محوطه تاریخی ط اق بستان قرار دارد. این پارک از بزرگترین و زیباترین پارک‌های توریستی کرمانشاه است. نورپردازی زیبا و دو آبشار مصنوعی که در این پارک ساخته شده، زیبایی خاصی به این پارک بخشیده است. پارک کوهستان بام کرمانشاه بوده و از این پارک می‌توانید منظره زیبای شهر را نظاره کنید. همچنین غار دو اشکفت نیز در این پارک قرار دارد.
غار پراو
غار پَراو نام غاری در کوه پراو است که در ۱۲ کیلومتری شمال شرق کرمانشاه، میان کوه طاق بستان و کوه بیستون قرار دارد. این غار در جنوب منطقه‌ای به نام میدان پراو است که در ۳۰۰ متری پایین قله شیخ علیخان یا قله پراو قرار دارد. پَراو در زبان محلی به معنای پر آب است. لقب غار پراو، «اورست غارهای جهان» است. غار پراو ۴۰ سال پیش کشف شد. آن زمان بزرگترین غار عمودی دنیا بوده است و به همین دلیل لقب «اورست غارهای جهان» را به آن داده‌اند. غار پراو دومین اثر طبیعی ملی کرمانشاه است که سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال ۱۳۸۸ آن را به ثبت رساند. در حال حاضر غارهای عمیق بسیاری در جهان یافت شده که بسیار عمیق تر از غار پراو هستند. به این ترتیب غار پراو در رتبه ۲۱۲ لیست عمیق‌ترین غارهای جهان قرار گرفته است. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد غار پراو، دهانه آن است که در ارتفاع سه هزار متری از سطح دریا قرار دارد. این ارتفاع، بالاترین سطح در بین تمام غارهای دنیا است.
سرآب نیلوفر
سرآب نیلوفر دریاچه کوچکی در ۲۰ کیلومتری شمال غرب کرمانشاه است. این دریاچه مملو از گل‌های نیلوفر آبی است و در فصول گرم سال غنچه‌ها و برگ‌های آن سر از آب برآورده و قسمت زیادی از آن را می‌پوشانند. اطراف این سرآب تأسیسات رفاهی گردشگری احداث شده است. سرآب نیلوفر پنجاه‌وپنجمین اثر طبیعی ملی است که در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۷ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
مجسمه هرکول
مجسمه هرکول در نزدیکی بنای بیستون کرمانشاه به دوران اشکانیان و سلوکیان تعلق دارد و جزو معدود آثار باقی‌مانده از این دوره‌های تاریخی است. این مجسمه در حین عملیاتی عمرانی در سال ۱۳۳۷ کشف شده است. مجسمه هرکول جزو آثار به ثبت رسیده در یونسکو است و در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.
معبد آناهیتا کنگاور
معبد آناهیتا بنایی تاریخی منسوب به دوره اشکانی و ساسانی است که بر صخره‌ای مشرف به دشت کنگاور ساخته شده است. آناهیتا فرشته و نگهبان آب، فراوانی، زیبایی و باروری بوده است. بقایای این بنا که از بزرگترین بناهای سنگی ایران است، اکنون در شهر کنگاور، در مسیر همدان به کرمانشاه قرار گرفته است.
طاق گرا یا طاق شیرین
بنای طاق گرا در گردنه پاتاق در مسیر کرمانشاه به سرپل ذهاب در کنار راه باستانی سنگ‌فرشی قرار دارد. در مورد زمان ساخت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی آن را به دوره اشکانی و برخی دیگر آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهند. اما آنطور که از مدارک باستان‌شناسی به دست آمده، ظاهرا این بنا در اواخر دوره ساسانی و احتمالا زمان حکومت خسرو دوم (۶۲۸-۵۹۰ م) ساخته شده است.
غار قوری قلعه
غار قوری قلعه در ۸۷ کیلومتری شهر کرمانشاه (۲۵ کیلومتری شهر روانسر) در دامنه کوه شاهو قرار دارد. این غار، بزرگترین غار آبی خاورمیانه با ۱۲ کیلومتر طول است. غار قوری قلعه به‌عنوان یکی از هفت اثر طبیعی ملی جهان ثبت شده است. دمای داخل غار در تمام فصل‌های سال ثابت و بین ۷ تا ۱۱ درجه است. این غار شامل چندین تالار زیبا است.
جشنواره ها و مراسم آیینی و فرهنگی کرمانشاه
جشنواره نوروزی که آیین برگزاری نوروز را به صورت ملی و بین المللی در ایام نوروز به نمایش می گذارند.
جشنواره چله تابستان که در وسط تابستان برگزار می شود و به عنوان جشنواره ای ملی محسوب می شود.
جشنواره میوه های بهشتی برای آیین شکرانه میوه هایی مانند انجیر، انار، انگور و گردو به صورت ملی در اواخر تابستان و اوایل پاییز برگزار می شود.
مراسم عید قربان با گردهمایی ها و توزیع نزورات انجام می گیرد.
نمایش تعزیه و مراسم اربعین با گردهمایی های هیئت های عزاداری و آیین ها تعزیه برای عزاداری و سوگواری به صورت ملی برگزار می شود.
جشنواره صخره نوردی ، که در بیستون اجرا می شود. این جشنواره بین المللی در فصل پاییز برگزار می شود.
جشنواره اسب یکی دیگر از جشنواره های خاص در کرمانشاه است که به نمایش، مسابقه و حراج اسب می پردازد.
شال درکی | شال اندازی: از دیگر رسم های جالب شب عید رسم شال درکی یا شال اندازی ست. جوانان در گذشته، شب عید بر بام خانه ها آتش روشن می کردند و دستمال یا شالی را از سوراخ خانه ها به داخل می انداختند و از صاحبخانه عیدی می خواستند. آنها در حین انداختن شال و گرفتن عیدی اشعاری می خواندند و گردو، بادام، شیرینی، نخود، کشمش و تخم مرغ پخته عیدی می گرفتند.
سوغات و صنایع دستی کرمانشاه
روغن حیوانی ، روغن کرمانشاهی: معروف ترین محصول غذایی کرمانشاه روغن حیوانی آن است که با نام این شهر بین مردم شناخته می شود و کیفیت عالی آن زبانزد خاص و عام است. این روغن از نوعی کره محلی تهیه می شود و خاصیت غذایی و سلامتی فراوانی دارد.
آلات مختلف موسیقی: سرزمین کرمانشاه سرزمین موسیقی و نوا و آهنگ است و تعجبی ندارد که آلات مختلف موسیقی مانند دف، تنبور، تار، دیوان و سه تار در زمره صنایع دستی آن قرار بگیرد.
گیوه: گیوه یا در اصطلاح محلی آن کلاش، یکی از صنایع دستی رایج مورد استفاده در کرمانشاه است و معمولا از لاستیک، چرم و نخ ساخته می شود.
جاجیم: از متدوال ترین صنایع دستی استان کرمانشاه جاجیم است که از گذشته تاکنون از آن به عنوان بالاپوشی گرم استفاده می کنند. ماده اصلی ساخت آن پشم است و بافتی شبیه به گلیم دارد با این تفاوت که جاجیم در چهار تخته بافته و سپس به هم دوخته می شود. مرغوبترین آن را می توان در مناطق اورامان و ثلاث تهیه کرد
گلیم: معروفترین منطقه گلیم بافی در استان کرمانشاه شهرستان هرسین است و گلیم های این منطقه شهرتی ملی دارد. نقش های مختلفی مانند نقش چشمه نظامی، مرغابی، مار، عروسک، قيچی، خطوط افقی و عمودی، نقش قرقره راه راه، پنجه و … از جمله طرح های متنوع گلیم های کرمانشاه به شمار می روند و زیبایی خاصی به آنها داده اند.
انواع حصیرها، قالی، قلم زنی های روی مس، موج، ابزارهای فلزی، سجاده، نمد و … از دیگر صنایع دستی معروف کرمانشاه محسوب می شود.
غذاهای سنتی کرمانشاه
دنده کباب معروف و لذیذ کرمانشاهی و خورشت خلال بادام از غذاهای خوشمزه و خاص کرمانشاه هسند . یکی دیگر از غذاها، آش عباسعلی است. این آش سنتی و محلی کرمانشاهی بسیار خوش‌طعم و مقوی است .